BOLDcast is de podcast van het Leiden-Delft-Erasmus Centre for BOLD Cities. Dit onderzoekscentrum, een samenwerking van de Universiteit Leiden, TU Delft en Erasmus Universiteit Rotterdam, doet onderzoek naar de mogelijke inzet van data voor stedelijke vraagstukken, en de vragen en ethische kwesties die daarmee gepaard gaan. In BOLDcast bespreken Inge Wannet en Randal Peelen deze vraagstukken en de rol die data daarbij kan spelen met BOLD Cities-onderzoekers en hun samenwerkingspartners.
Illustratie: Margriet Osinga
Bibliotheken hebben zich ontwikkeld van plekken waar boeken worden uitgeleend tot 'huiskamers van de stad' waar mensen elkaar ontmoeten en onder andere hun digitale vaardigheden kunnen ontwikkelen. En dat is ook hard nodig want de overheid en de maatschappij als geheel digitaliseren steeds verder. Hoe probeert de bibliotheek digitale geletterdheid te bevorderen? En welke uitdagingen en dilemma's brengt dat met zich mee voor de bibliotheken?
We praten in deze podcast over die veranderende rol van bibliotheken met Frank Huysmans, bijzonder hoogleraar informatiesamenleving aan de Universiteit van Amsterdam, Annemarie Samuels, universitair hoofddocent van de Universiteit Leiden en Stephanie Kuijper, opgavemanager basisvaardigheden bij de Koninklijke Bibliotheek.
De BOLDcast is ook te beluisteren op Spotify of Apple Podcasts en te downloaden via je gebruikelijke podcast-app. Liever lezen dan luisteren? Hieronder vindt u een samenvatting van de verschillende onderwerpen die in de podcast aan bod komen.
Zijn wij er om mensen hun weg te laten vinden in de digitale overheid of de steeds complexer wordende maatschappij?"
De kansen en grenzen van de bibliotheek als motor van de slimme stad
Bibliotheken hebben zich ontwikkeld van plekken waar boeken worden uitgeleend tot 'huiskamers van de stad' waar mensen elkaar ontmoeten en onder andere hun digitale vaardigheden kunnen ontwikkelen. De bibliotheken kunnen zo een motor zijn voor de slimme stad.
De bibliotheek als inloopcentra waar mensen met hun hulpvragen terecht kunnen komen is niet iets nieuws. Frank Huysmans, bijzonder hoogleraar informatiesamenleving aan de Universiteit van Amsterdam vertelt hoe bibliotheken in het begin van de twintigste eeuw fungeerden als inloopcentra en dat het uitlenen van boeken pas later een belangrijke rol ging spelen. Door de komst van digitalisering worden bibliotheken nu weer meer inloopcentra en is het uitlenen van boeken minder belangrijk geworden. Dat bibliotheken ondersteuning bieden in het op weg helpen in de digitale overheid, ziet Stephanie Kuijpers dan ook niet als een nieuwe rol. “De bibliotheekmedewerker is voornamelijk een informatiespecialist, die je gaat helpen de informatie te vinden en te begrijpen”. Alleen is de informatie nu aan het veranderen. “De bibliotheek is een van de weinige plekken in de stad waar je mag leren, ontwikkelen, zijn."
De bibliotheek is een van de weinige plekken in de stad waar je mag leren, ontwikkelen, zijn."
Toch blijft het stereotype van de bibliotheek als plek voor geletterdheid en boeken bestaan, waardoor sommige groepen minder bereikt worden. Dat is ook een van de conclusies van het onderzoek van dr. Annemarie Samuels, dat zij samen deed met dr. Sarah Giest. “Bij een bepaalde groep, die [deze ondersteuning] eigenlijk nodig heeft, is er een mate van schaamte om de hulpvraag neer te leggen in de bibliotheek. Er is ook een groep mensen die onder de indruk is van de bibliotheek: de bibliotheek is met boeken, en met lezen en daar ben ik niet goed in.” Daardoor is er weerstand om ook naar de bibliotheek te gaan.
Dit herkent Kuijpers ook. Daarom experimenteert de bibliotheek ermee om de informatiepunten digitale overheid (IDOs) buiten de bibliotheek te brengen. Zo kunnen bezoekers ook bijvoorbeeld bij scholen of zelf in de McDonald’s hulp bij het aanvragen van een DigiD en andere digitale overheidszaken krijgen. Een voordeel van bibliotheken is echter dat deze ook cursussen aanbieden waardoor mensen niet alleen bij hun vraag worden geholpen maar ook zichzelf kunnen ontwikkelen.
Beperkte capaciteiten en mogelijkheden
Toch sluit het huidige aanbod van bibliotheken nog niet altijd aan bij de vraag van bezoekers. Zo verschilt het aanbod per bibliotheek en gemeente: op sommige punten met veel professionals, op sommige punten met veel vrijwilligers.
Ook mogen medewerkers van IDOs bijvoorbeeld niet helpen bij belastingaangiftes of het instellen van een wachtwoord. “Daar gaat het echt om mensen die soms niet weten hoe je een hoofdletter moet aanmaken (…) En hoe ga je dat begeleiden?,” ziet Samuels. Dit zorgt voor een dilemma bij medewerkers die wel weten hoe dit moet en bezoekers zien die hier hulp bij nodig hebben.
Om dit probleem op te lossen, zijn er ideeën over een meer ‘one-stop-shop’ benadering. Je zou in bibliotheken dan niet alleen hulp krijgen bij het aanvragen van een DigiD, maar zijn er ook andere organisaties aanwezig die bij het beantwoorden van inhoudelijke vragen over bijvoorbeeld toeslagen van de belastingdienst kunnen helpen. De bibliotheek speelt dan een belangrijke rol als plek voor inhoudelijke informatie en hulp. Ook professionaliseert de bibliotheek het aanbod steeds verder en worden medewerkers opgeleid.
Naast het verder professionaliseren van het aanbod van de bibliotheek is er ook nog een andere kant, beaamt Kuijpers: die van de overheid, die steeds verder digitaliseert en het steeds complexer maakt. Kuijpers ziet een rol voor de bibliotheek om meer terug te koppelen aan de overheid en organisaties waar mensen tegen aan lopen, bijvoorbeeld bij de aanvraag van een energietoeslag. Maar het liefst zou ze zien dat de overheid van tevoren zoiets als een energietoeslagaanvraag gaat toetsen met mensen die er gebruik van maken. Samuels stemt in: “Steeds meer dingen die vroeger niet digitaal waren, worden nu digitaal. Een voorbeeld uit mijn eigen gemeente: tot voor kort kon je met je grofvuil naar de milieustraat en het daar gewoon afleveren. Nu moet je hier een afspraak voor maken, digitaal of telefonisch. […] Dat soort kleine dingen waar je digitale toegang voor nodig hebt, komen er steeds meer bij ook op gemeenteniveau.” Wie is er verantwoordelijk voor om de overheid toegankelijk te houden?
De IDO’s onder lokale regie
Gemeenten zijn vanaf 1 januari 2023 verantwoordelijk voor de financiering van de IDO's en krijgen hiervoor jaarlijks 17 miljoen euro. Dat betekent dat de Informatiepunten Digitale Overheid nu onder lokale regie van de gemeenten zijn. De podcast bespreekt de voordelen van de gemeente als financier van bibliotheken en hoe deze financiële steun kan bijdragen aan de groei en ontwikkeling van bibliotheken als belangrijke sociale en educatieve instellingen. Door middel van financiering en samenwerking kan de gemeente helpen om de bibliotheek te verbinden met welzijnspartners en andere organisaties die kwetsbare gemeenschappen kunnen helpen bereiken. Hierdoor kan de bibliotheek haar reikwijdte vergroten en meer mensen bereiken.
Het besproken financieringsmodel zorgt voor stabiliteit in de financiering van de IDOs, wat rust en zekerheid biedt voor de bibliotheekmedewerkers die er werken. Door samen te werken met de gemeente kunnen bibliotheken ook beter plannen maken voor het opleiden van medewerkers en het ontwikkelen van programma's. Toch komen hier ook belangrijke vragen te spelen: Hoe pakken gemeentes deze taak op? Hoe monitor en evalueer je de verschillende aspecten van zo’n decentrale aanpak?
Tot slot
We verkennen in deze podcast de uitdagingen waarmee bibliotheken te maken en hoe gemeenten kunnen helpen om deze uitdagingen aan te pakken door middel van experimenten met digitale inclusieprogramma's. De podcast benadrukt dat er nog veel onderzoek nodig is om te bepalen welke aanpak het meest effectief is.
Huysmans, Kujpers en Samuels zijn het erover eens dat bij al deze ontwikkelingen ook een bredere vraag speelt: die van een steeds complexer wordende en verder digitaliserende maatschappij. Mensen hebben niet alleen vragen over de digitale overheid maar ook over online boodschappen doen. Kuijpers: "Zijn wij [als bibliotheken] er om mensen hun weg te laten vinden in de digitale overheid of de steeds complexer wordende maatschappij?" Hier zien de drie ook een rol neergelegd voor de steeds verder digitaliserende overheid, die weinig oog lijkt te hebben voor mensen die er maar moeilijk in meekomen. Maar de bibliotheek, als een van de weinige plekken in de stad waar je mag zijn en vragen mag stellen, gaat een belangrijke rol blijven vervullen.