BOLDcast is de podcast van het Leiden-Delft-Erasmus Centre for BOLD Cities. Dit onderzoekscentrum, een samenwerking van de Universiteit Leiden, TU Delft en Erasmus Universiteit Rotterdam, doet onderzoek naar de mogelijke inzet van data voor stedelijke vraagstukken, en de vragen en ethische kwesties die daarmee gepaard gaan. In BOLDcast bespreekt journalist Inge Janse deze vraagstukken en de rol die data daarbij kan spelen met BOLD Cities-onderzoekers en hun samenwerkingspartners.
(Illustratie: Margriet Osinga)
Social distancing. Dat is misschien wel hét woord van het jaar. Data kan daarbij helpen, want via digitale druktemeters kun je mensenmassa’s mijden en veilig de stad doorkruisen. Zo heb je SpotRotterdam, een online app die laat zien hoe druk het in de stad is. Maar het kan er óók voor zorgen dat je je ongewenst voelt in je eigen woonplaats. Hoe oké is dat eigenlijk, zo’n datagedreven slimme app?
Daarover praat ik in BOLDcast met Jiska Engelbert, Frank Vieveen en Adriaan van der Giessen. Jiska doet bij de Erasmus Universiteit Rotterdam onderzoek naar onder meer smart cities. Frank en Adriaan werken allebei bij de gemeente Rotterdam aan smart cities: Frank als Programmamanager en Adriaan als Projectmanager. Verder vertelt Achilleas Psyllidis, onderzoeker bij het LDE Centre for BOLD Cities, over het social distancing dashboard dat hij ontwikkeld heeft.
De podcast is ook te beluisteren op Spotify of Apple Podcasts, of te downloaden via je gebruikelijke podcast-app. Liever lezen dan luisteren? De podcastaflevering is hieronder te vinden in geschreven vorm.
Kijk extra kritisch naar het zogenaamde probleem dat je oplost met data
Door Inge Janse
Wat is SpotRotterdam en waarom biedt de gemeente Rotterdam die aan?
Frank: SpotRotterdam is een app die bewoners en bezoekers informeert waar het druk is in de stad. Bewoners kunnen zo zelf een beslissing nemen: is het veilig waar ik naartoe wil, of neem ik het risico als het drukker is dan normaal? Wij bieden deze app aan omdat we een enorme terugloop zagen in het winkelbezoek. Mensen waren ook bang om überhaupt naar buiten te gaan. Die stad moet weer open!
We wilden eerst met de bestaande data van Google werken, want dat bedrijf meet de drukte op populaire plekken, van de supermarkt en boekenwinkel tot culturele instellingen en grote parken. Maar die gegevens waren niet nauwkeurig genoeg om de volledige buitenruimte in kaart te brengen. Bovendien: mensen kijken zelf wel in hun Google-app hoe druk het momenteel is in de supermarkt, die data hoeven wij niet aan hen te geven.
Andere gemeenten geven via observaties van bijvoorbeeld vijf locaties de drukte weer op een kaart. Maar daar is Rotterdam te groot voor. Dus wij dachten: wij moeten dit op een andere manier organiseren.
Hoe werkt SpotRotterdam precies?
Adriaan: Gebruikers van specifieke apps, zoals van Buienradar, hebben bij installatie toestemming gegeven om anoniem hun locatiegegevens te delen. Wij krijgen sinds een jaar voor ruim 500 locaties in de stad deze gegevens via de tussenpartij Resono, en weten zo hoe druk het daar is.
We werken daarbij met gemiddelden: is het hier drukker of rustiger dan normaal? Alleen merken we nu dat nieuwe gebruikers, zowel burgers als bezoekers, sommige begrippen van de app anders interpreteren. Zij denken bij ‘drukker’ niet ‘drukker dan normaal’, maar dat het gebied helemaal volstaat met mensen. Die bewoording passen we daarom aan.
Frank: De ontwikkeling van SpotRotterdam is iets waar we weinig ervaring mee hadden. We zien het daarom heel erg als een leerproces: hoe gaan we om met leveranciers van data, de interpretatie hiervan, en zijn waardes wel correct? Daar hebben we onderling felle en forse discussies over gehad. Ook keek er van begin af aan een privacy officer mee van de gemeente.
Hebben jullie van tevoren doelen gesteld aan SpotRotterdam qua gebruikers en impact?
Adriaan: Nee, want we konden niet zomaar via social media de app promoten. De gemeente heeft een vaste planning voor dat soort promoties. Bovendien waren we vanwege corona afhankelijk van ontwikkelingen in de samenleving. Hoe heftig is het aantal besmettingen in de stad, zijn er net nieuwe maatregelen van kracht? Daardoor konden we niet ongelimiteerd naar buiten om ons product te promoten. We treden weer naar buiten met nieuwe campagnes als de geplande verbeteringen zijn doorgevoerd.
Gaven we meer bekendheid aan de app, dan zagen we een paar honderd gebruikers per dag, met uitschieters rond Black Friday van 1200. De afgelopen weken, zonder actieve promotie of campagnes, zitten we in een goed weekend rond de 150 à 200 bezoekers per dag. Op een regenachtige woensdag zijn dat er misschien 80.
Hoeveel zin heeft deze app nog als deze zomer de samenleving gevaccineerd is?
Frank: Deze app is ontstaan vanuit de corona-gedachte dat iedereen veilig de straat op moet kunnen, maar we zien wel degelijk een toekomst voor andere toepassing. We kunnen zo dadelijk bijvoorbeeld laten zien hoe druk het is bij toeristische attracties. Zo willen we mensen op een positieve manier blijven informeren over de stad.
Wat zijn de belangrijkste lessen die je geleerd hebt uit deze app?
Adriaan: We werken met een testpanel voor de ontwikkeling van de app. Tot nu toe gaven we vooral veel aandacht aan mensen met een audiovisuele beperking. We komen er nu achter hoe belangrijk het is dat dit panel divers genoeg is. We moeten ons bewust zijn van de kleurrijkheid van de stad en haar bewoners, want iedere tint geeft nieuwe tips. Zo kwam de onjuiste interpretatie van begrippen pas na een langere gebruiksperiode naar boven. Dat was een blinde vlek in ons testpanel.
Frank: SpotRotterdam heeft onze organisatie veel geleerd. We wilden zo snel mogelijk alle data en databewerking binnenboord halen, omdat we niet afhankelijk willen zijn van leveranciers en vendor lock in. In dat proces hebben we flinke stappen gemaakt. De app is daardoor een voorbeeld geworden in de interne bewustwordingscampagne over hoe we als gemeente met data en apps omgaan.
Jiska, jij doet onderzoek naar onder meer de smart city, iets waar je ook regelmatig kritisch over publiceert in bijvoorbeeld het Rotterdamse magazine Vers Beton. In een van die columns vergeleek jij SpotRotterdam met de Efteling. Hoe werkt dat?
Ik waarschuw dat het sprookje van de Efteling ook een dystopie kan worden voor Rotterdam. Digitale druktemeters zoals SpotRotterdam hebben namelijk een bepaald idee van waar de stad voor is. Als deze app zegt ‘de stad moet open!’, dan gaat het vooral over winkels en klanten, en bij nieuwe toepassingen wordt nagedacht over drukte voor toeristen. De stad wordt zo een een canvas voor consumptie.
Bovendien: als toerist zou ik het heus fijn vinden om te weten hoe druk het is bij de kubuswoningen, of dat er een wachtrij staat bij een museum. Maar het is wachten op een slimme uitbater die zegt: wacht eens even, ik kan ook een product aanbieden waarbij jij nét iets meer voor dat kaartje betaalt, waarna jij de rij voorbij kunt lopen. Daardoor verdwijnt ook de mogelijkheid tot spontane ontmoetingen en gebeurtenissen, terwijl die juist horen bij een stad.
Is dat niet enkel een luxeprobleem? Voor wie is dit nadelig?
SpotRotterdam suggereert dat iedereen kan denken: dit winkelbezoek kan nog wel even wachten, of deze reis vind ik niet zo'n goed idee. Maar lang niet iedereen heeft die ruimte van tijd en ruimte. De app houdt te weinig rekening met mensen die de stad gebruiken om doorheen te reizen voor hun werk, maar met name ook - zeker in tijden van corona - om een veilige plek buiten hun huis te vinden. We weten ook, onder meer door onderzoek van de Erasmus Universiteit Rotterdam en de gemeente Rotterdam, hoe ongelofelijk belangrijk die fysieke leefomgeving is. Er is heel veel behoefte aan letterlijk ‘hangen’ op straat. Maar dat is het type ‘crowds’ dat de gemeente blijkbaar niet heel graag wil zien.
Hoe had de app beter kunnen werken?
Vooropgesteld: ik vind de app hartstikke leuk, interessant en veilig. Ik zou alleen willen dat SpotRotterdam ook beschrijft wat zijn doel is. En dat is niet ‘meer ruimte in de stad voor alle Rotterdammers', maar ‘ruimte voor Rotterdammers die graag hun boodschappen willen blijven doen en hun cappuccino's willen blijven kopen’. Want alleen zíj kunnen zien of het drukker dan normaal is.
Waar ik daarom voor pleit, is om niet te beginnen met een testpanel dat de app test, maar om een vertegenwoordiging van de stad bijeen te brengen voor de vraag ‘wat is het probleem?’. Dat kan zijn dat het moeilijk is om op anderhalve meter samen te zijn. Maar dat heeft, zo kan ik me voorstellen, meer te maken met de beperkte publieke openbare ruimte dan alleen maar de drukte in en rondom winkels en restaurants. Vervolgens kun denken: voor welk probléém kun je een oplossing bedenken? De vervolgstap is dan om de verschillende bestemmingen van de app, zoals ‘winkelen’ of picknicken’, uit te breiden met ‘je huis ontvluchten’ of ‘met vrienden hangen’. Omdat die ontbreken, lijken dat nu ongewenste manieren om de stad te gebruiken. Maar ook dát is waar de publieke ruimte van Rotterdam voor is.
Adriaan: We hebben dat niet als specifieke categorieën opgenomen om de app gebruiksvriendelijk te houden, en dus geen lange lijsten van keuzes te geven. Maar het is zeker een goed punt om te kijken of de bestaande categorieën voldoen.
Jiska: Maar dat dit probleem niet eerder naar voren is gekomen in het testpanel is een gangbaar fenomeen binnen het gebruik van digitale technologie binnen gemeenten. Er ligt meestal al een blueprint of een prototype voor de toepassing, en dan wordt een heel breed palet aan vertegenwoordigers gevraagd om iets te zeggen over de gebruiksvriendelijkheid. Maar het testen wat je van een smaak cola vindt, is heel wat anders dan het stellen van de vraag ‘wat wil jij eigenlijk drinken?’. Kijk dus voortaan extra kritisch naar wat het zogenaamde probleem is dat je oplost met je digitale applicatie.
Die gedachtegang kun je ook doortrekken naar de rest van de publieke ruimte. Van wie zijn eigenlijk de straten? En parkeerplekken? Niet alleen van auto’s, die hebben enkel het recht om daar geparkeerd te worden. Ik zou het heel leuk vinden als er een app komt die aangeeft wanneer er een plekje vrij is op een publieke parkeerplaats om lekker in je tuinstoel te zitten. Maar dan loop je tegen een enorme muur van bureaucratie en regelgeving op.
Mijn belangrijkste advies geldt ook voor mezelf: wees je ervan bewust hoe je naar de stad kijkt. Het is logisch dat de afdeling voor economische innovatie een andere blik heeft dan een wetenschapper die onderzoek doet naar de publieke buitenruimte. Wil je dus een echt breed testpanel hebben, zorg dan dat je die blik tot de kern van de discussie maakt. Zo kom je erachter: wat willen we van de stad, voor wie is de stad, en hoe kan digitale technologie daarbij helpen?
Afstand houden via het social distancing dashboard
Als onderzoeker bij LDE Centre for BOLD Cities ontwikkelde Achilleas Psyllidis het social distancing dashboard. Via deze prachtige data-gedreven informatiekaarten kun je zien in welk deel van de stad je voldoende afstand kunt houden, rekening houdend met de karakteristieken van de stedenbouw én menselijke beweging. Brede, rustige pleinen ogen groen, terwijl smalle, drukke straatjes juist rood oplichten. Achilleas legt in onderstaande video uit waarom juist voor steden deze informatie zo belangrijk is, en hoe zijn dashboard daarbij helpt.